Vlaams Architectuurinstituut aangesteld als erfpachter voor de Sint-Hubertuskerk in Berchem

De erfpacht voor de Sint-Hubertuskerk aan de Victor Jacobslei in Berchem is door de stad, het Bisdom Antwerpen en de kerkfabriek Sint-Willibrordus Berchem toegewezen aan het Vlaams Architectuurinstituut (VAi). Het VAi zal de kerk de komende 49 jaar in erfpacht nemen en instaan voor de restauratie, het onderhoud en een passende herbestemming. Zo voorzien ze onder andere een depot voor de architectuurarchieven, een bibliotheek voor architectuur, hun eigen kantoren, maar ook coworking-plekken, polyvalente ruimtes en een koffie- of soepbar. De kerk zal dus deels publiek toegankelijk blijven.

De Sint-Hubertuskerk is een neogotische kerk opgetrokken uit donkere baksteen en natuursteen. Het gebouw is eigendom van de kerkfabriek Sint-Willibrordus Berchem en blijft tot de desaffectatie ervan in gebruik voor de zondagse misviering (behalve in coronatijden). De kerk en haar omgeving vormen een beschermd stadsgezicht. Het gebouw zelf is geen beschermd monument, maar huisvest wel een inpandig orgel dat omwille van zijn historisch belang is beschermd als monument.

De herbestemming van de Sint-Hubertuskerk vindt haar oorsprong in het parochiekerkenplan dat in 2016 werd goedgekeurd door het bisdom en de gemeenteraad. Het doel is om leegstand van de kerkgebouwen tegen te gaan en ze in goed onderhoud van een waardevolle nieuwe invulling te voorzien. De Sint-Hubertuskerk maakt hier deel van uit. AG Vespa lanceerde - in opdracht van de stad, het bisdom en kerkfabriek Sint-Willibrordus Berchem - daarom in het najaar van 2020 een oproep naar een kandidaat-erfpachter. Het dossier dat het VAi hiervoor indiende was het best onderbouwd.

“Een kleine minderheid van de kerken in ons bisdom staat omwille van omstandigheden leeg. Het is telkens een uitdaging om een nieuwe, waardevolle her- of nevenbestemming te vinden die nauw aansluit bij de oorspronkelijke geest van het gebouw. Net daarom verheugt het me dat het ontwerp van het VAi het gehaald heeft. Hun project combineert respect voor waardevol religieus erfgoed, met een maatschappelijk betekenisvolle professionele invulling, inclusief een voor iedereen toegankelijke ontmoetingsruimte. Weldra gonst het dus opnieuw van de bedrijvigheid in deze vroegtwintigste-eeuwse parochiekerk, naar een ontwerp van Jan Devroey”, aldus Antwerps bisschop Johan Bonny.

Schepen voor erediensten Tom Meeuws: “Kerken herbestemmen doe je niet zomaar, het is telkens een bijzonder secuur proces dat vertrekt vanuit wederzijds vertrouwen en respect. De Sint-Hubertuskerk is een verborgen parel in Berchem. We gingen echt op zoek naar een meerwaardeproject waar zowel de stad, het bisdom als de kerkfabriek zich in kunnen vinden. De toewijzing van het kerkgebouw aan het VAi is daarom zonder meer fantastisch nieuws.”

Deels publiek toegankelijk

De erfpachtovereenkomst met het VAi  wordt afgesloten voor een periode van 49 jaar. Bedoeling is dat het VAi zijn volledige collectie in de kerk zal onderbrengen. Het huidige depot in de Parochiaanstraat is namelijk te klein geworden om de groeiende collectie te beheren en te verwerken. De klimatologische omgeving en de hoogte van de kerk lenen zich perfect voor het onderbrengen van de architectuurarchieven. Naast een depot zullen ook de kantoren en ruimte voor publiekswerking in de kerk worden voorzien.

Verder wil het VAi van de kerk ook een ontmoetingsplek maken voor zowel partnerorganisaties en de buurt als het brede publiek. Zo zullen er in de kerk polyvalente zalen, coworking-plekken en een koffie- of soepbar komen. Bovendien zal iedereen welkom zijn om er in de bibliotheek de volledige collectie te raadplegen. In totaal zal zo’n 700 m² voor het publiek toegankelijk blijven.

Met de nieuwe huisvesting wil het VAi bijdragen aan maatschappelijk-ruimtelijke vraagstukken, zoals de herbestemming van kerken. De ligging van de Sint-Hubertuskerk, nabij het openbaar vervoer en op fietsafstand van deSingel (waar het VAi de publieksactiviteiten blijft waarmaken), is voor het VAi belangrijk als promotor van duurzame mobiliteit en ruimtegebruik. Voor de huisvesting van de collectie wil het VAi geen nieuwe ruimte aansnijden, maar zich inbedden in het bestaande weefsel van de stad.

"De herbestemming van de Sint-Hubertuskerk maakt de missie van het VAi heel tastbaar. Ik zie het als een kans om op een nieuwe manier om te gaan met duurzaamheid. Duurzaam erfgoedbeheer, geen nieuwe ruimte aansnijden, een klimaatneutraal depot, dichtbij openbaar vervoer, een meerwaarde voor de buurt en de stad… In dit project komt het allemaal mooi samen", zegt Sofie De Caigny, directeur Vlaams Architectuurinstituut.

Box-in-box principe

Naast het voorzien van een nieuwe invulling heeft het VAi ook de plicht om het gebouw te restaureren, te renoveren en te onderhouden. Het VAi wil respectvol en innovatief met dit gebouw omgaan en zal er tijdens de werken en het beheer toezien op het bestaande erfgoed. Zo zal er voorrang gegeven worden aan duurzame materialen, en waar het kan aan recuperatiematerialen. Het VAi zal hiervoor steeds nauw afstemmen met de dienst omgevingsvergunningen van de stad, het Agentschap Onroerend Erfgoed en monumentenzorg.

Het VAi wil werken met een box-in-box principe waarbij de buitenschil van het kerkgebouw grotendeels behouden blijft en de herbestemming dus weinig impact heeft op de omgeving en het straatbeeld. De werken aan zowel buiten- als binnenkant van de kerk zullen gefaseerd verlopen. Voor de concrete uitwerking hiervan zal een ontwerpteam worden aangesteld via een extra editie van de Open Oproep  (OO 41 bis) van de Vlaamse Bouwmeester.

Bedoeling is om de volledige collectie en de kantoren tegen 2028 te hebben ondergebracht in de kerk.

Verantwoordelijken: Tom Meeuws, schepen voor erediensten -  Fons Duchateau, voorzitter AG Vespa