Stadsarcheologen graven naar het verleden van de kaaien

Dankzij een aantal werken die momenteel langs de Schelde worden uitgevoerd, hebben de stedelijke archeologen een unieke kans om het DNA van de stad verder te leren kennen. Het gaat om de stabilisatiewerken aan de kaaimuren en de heraanleg van de Scheldekaaien, de restauratiewerken aan het Steen en de werken voor een nieuwbouwproject. De archeologen voeren momenteel onderzoek uit op drie plaatsen: in het Steen, op de kaaien ten noorden van het Steen en op de hoek van de Sint-Jansvliet met de Ernest Van Dijckkaai. De vondsten variëren van Gallo-Romeinse en latere bewoningssporen tot resten van de 16de-eeuwse kaaimuur.

Het archeologische patrimonium van de Scheldekaaien

Sinds de middeleeuwen is Antwerpen een belangrijke havenstad, die snel uitgroeide tot een indrukwekkend havenfront met tal van vlieten, kaaien, torens en aanlegplaatsen. Bij het rechttrekken van de Scheldekaaien werden de  muren afgebroken en verdwenen de vlieten onder de huidige kaaivlakte. Aan het Steen betekende dit niet alleen het einde van de historische aanlegplaats ‘De Werf’, maar ook de grootschalige afbraak van de burchtzone waartoe het Steen en zijn omgeving behoorden. De ondergrond bevat nog talrijke sporen van de vroegere haven en de bewoning aan de Schelde.

Romeinse sporen onder het Steen

Het Steen maakte deel uit van de Antwerpse Burcht, de vroegste middeleeuwse bewoningskern. Momenteel krijgt het eeuwenoude monument een grondige renovatie. Vanaf 2020 zal het Steen de toegangspoort vormen tot Antwerpen en bezoekers wegwijs maken in het verleden, het heden en de toekomst. Bij eerdere opgravingen werden overblijfselen van een nederzetting in houtbouw aangetroffen uit de 9de tot 11de eeuw. De actuele opgravingen gebeuren op 3 meter diepte op de plaats waar het gebouw uit de jaren 1950 werd afgebroken. Naast middeleeuwse bewoningssporen komen nu ook sporen uit de Gallo-Romeinse tijd tevoorschijn. Deze nieuwe vondsten maken duidelijk dat de Antwerpse nederzetting zich op dat moment tot aan de Schelde-oever uitstrekte.

Stadsarcheoloog Daan Celis geeft meer duiding bij de vondsten: “De Gallo-Romeinse bewoner koos iets na het begin van onze jaartelling Antwerpen uit om zich te vestigen, in het bijzonder de hoger gelegen zandrug waarop zich later de middeleeuwse burcht ontwikkelde, waarvan het Steen een deel is. Vermoedelijk was de aanwezigheid van de Schelde daarbij een cruciale factor. Voorlopig werden al enkele greppels, paalkuilen en kuilen aangetroffen. Het aardewerk dateert uit de eerste drie eeuwen van onze jaartelling. Eén greppel dateert mogelijk zelfs van vóór het begin van onze tijdrekening. Het onderzoek wordt deze week verdergezet, mogelijk komen er nog nieuwe, verrassende vondsten.”

De 16de-eeuwse kaaimuur en de vlieten aan het Loodswezen

Ter hoogte van het Loodswezen onderzochten de archeologen voor het eerst de 16de-eeuwse kaaimuur. Dit deel van de kaaimuur maakte deel uit van de Nieuwstad, de noordelijke stadsuitbreiding gerealiseerd door urbanist Gilbert Van Schoonbeke (1519-1556), en was aangesloten op de Spaanse omwalling.

Tussen de Nieuwstad en het Steen lagen vroeger vijf vlieten. Van noord naar zuid waren dit de Timmervliet, Graanvliet, Brouwersvliet, Sint-Pietersvliet en Koolvliet. Deze vlieten dienden als binnenhaven en hadden een open verbinding met de Schelde. Met het rechttrekken van de Scheldekaaien werden ze gedempt. Enkele vlieten bleven voortleven in de straatnamen.

Bij de archeologische opgravingen kwam het volgende aan het licht:

De 16de-eeuwse kaaimuur was opgebouwd in baksteen. Aan de kant van de stad (achterzijde) versterkten steunberen de kaaimuur. Hiertegen werden in de 16de eeuw woningen opgetrokken. Aan de kant van de Schelde was de muur bekleed met witte natuursteen, maar deze bekleding was al bij de historische afbraakwerken verwijderd. 
Eén van de woningen achter de kaaimuur werd voor een gedeelte terug zichtbaar. Hieruit leren de archeologen dat de bewoners de ruimte tussen de steunberen als kelder gebruikten. Verder werden ook verschillende vloeren aangetroffen en het trapje naar de kelder.
Ter hoogte van de Sint-Pietersvliet, die al vanaf het midden van de 13de eeuw als open binnenhaven functioneerde, werd een stevige bakstenen muur aangetroffen, de originele kaaimuur van de vliet. De muur ligt een halve meter onder de huidige kasseivlakte van de kaaien en bleef goed bewaard. 

Onderzoek aan Sint-Jansvliet

Op de hoek tussen de Sint-Jansvliet, het Zand en de Ernest Van Dijckkaai (ter hoogte van de voetgangerstunnel) startten opgravingen naar aanleiding van het nieuwbouwproject Sanderspoort, naar aanleiding van de melding van een toevalsvondst. In de bouwput kwamen delen van woningen aan het licht uit de 15de  en 16de eeuw. Volgens historische bronnen lag hier herberg den Draeck, een zeepziederij en mogelijk ook een gedeelte van het Godshuis van Ouderghem. De opgravingen worden de volgende weken verdergezet, waarbij archeologen de opeenvolgende bewoningsfasen zullen onderzoeken.

Deze gebouwen lagen vlakbij de middeleeuwse kaaimuur, die liep tussen Sanderspoort en de Blauwbaardtoren op de hoek van de Sint-Jansvliet (nu voetpadzone van de Ernest Van Dijckkaai). Tot het einde van de 19de eeuw liep de Schelde tot en met het huidige plein Sint-Jansvliet. De naam ‘het Zand’ verwijst overigens naar een natuurlijke hoogte en was vroeger zeker een interessante plaats om zich te vestigen.

Archeologie toont het havenverleden van Antwerpen

De begeleiding van deze bouw- en infrastructuurprojecten op de kaaien enerzijds en gericht vooronderzoek anderzijds geven archeologen een duidelijker beeld van het ontstaan en de evolutie van het Antwerpse havenverleden. Met de resultaten hopen de archeologen dit verhaal bij de geplande heraanleg een plaats te geven.

“De Scheldekaaien vormen de plek bij uitstek om de historische gelaagdheid van de stad te tonen”, legt burgemeester Bart De Wever uit. “Deze vondsten vertellen het verhaal van onze stad en haar inwoners. Daarom bekijken we of en hoe we ze kunnen bewaren. De resultaten van het actuele onderzoek vormen een welkome input voor de ontwerpers die het nieuwe kadeplateau vorm moeten geven.”

De restauratiewerken aan het Steen gebeuren in opdracht van de stad en worden  uitgevoerd door aannemers Democo en Renotec. De opgravingen ter hoogte van het Loodswezen gebeuren in overleg met de aannemer, Artes Rogiers, en de bouwheren, de Vlaamse Waterweg en AG VESPA. Schepen voor toerisme Koen Kennis: “Samen met de ombouw van het Steen als belevingscentrum voor de geschiedenis van onze stad maakt deze heraanleg van de kaaien opnieuw een toegangspoort tot Antwerpen.”

Het onderzoek voor het bouwproject Sanderspoort wordt uitgevoerd door het archeologische bedrijf Monument Vandekerckhove in opdracht van het agentschap Onroerend Erfgoed, in samenwerking met de stedelijke archeologische dienst.

Voor meer informatie: www.antwerpenmorgen.be
 

Verantwoordelijke: burgemeester Bart De Wever